Lessen in werkelijkheid
Erich Fromm begint zijn boek "Beyond the chains of illusion"
met het volgende citaat van Freud: "Men cannot remain children forever;
they must in the end go out into "hostile life". We may call
this "education to reality"."
Wij moeten ons uiteindelijk verstaan met de werkelijkheid en de wetmatigheden
die daarin geldig zijn. Wij moeten de werkelijkheid accepteren zoals zij
is. En als we niet weten wat zij is, moeten we daar proberen achter te
komen. De natuurkunde - om me even te beperken tot een deelgebied, waar
ik enig inzicht in heb - maakt zich in het bijzonder druk over de fundamentele
wetmatigheden waaraan de meest elementaire processen onderhevig zijn. Ze
is verwikkeld in een systematische striptease van moeder natuur en loopt
daarbij tegen aspecten van de werkelijkheid aan die soms ronduit onvoorstelbaar
zijn.
Onvoorstelbaar was bijvoorbeeld in Newtons tijd de uitspraak dat voorwerpen
in een eenparige beweging volharden als er geen krachten op werken. Onvoorstelbaar
was de speciale relativiteitstheorie die decreteerde dat alle waarnemers
die met eenparige snelheid ten opzicht van elkaar bewegen en die naar een
lichtbron kijken, het licht zich met de zelfde snelheid zien voortplanten.
Onvoorstelbaar was de quantumtheorie die zegt dat op microscopische schaal
het niet langer mogelijk is om plaats en snelheid van een deeltje op het
zelfde moment exact te kennen. Onvoorstelbaar was het dat het heelal niet
statisch was maar uitdijend, dat de ruimtetijd - de arena waarin de evolutie
zijn beslag krijgt - een dynamisch geheel is, zoals in de algemene relativiteits
theorie wordt beschreven. Onvoorstelbaar was het te ontdekken dat er behalve
de zwaartekracht en de electromagnetische kracht, waarmee we vanaf de griekse
tijd vertrouwd waren, ook nog andere krachten in de natuur werkzaam zijn.
En dat deze krachten die zich op subtiele- maar ondubbelzinnige wijze manifesteren,
quantitatief beschreven kunnen worden.
Stuk voor stuk revolutionaire omwentelingen die moeilijk te accepteren
waren, omdat zij tegen de intuitie en het gezond verstand leken in te gaan.
Het valt immers niet mee om feiten die onze alledaagse ervaring te boven
gaan, te accepteren.
Einstein verzette zich niet alleen tegen de quantummechanica, maar had
(aanvankelijk) ook moeite met de notie van een dynamisch (uitdijend) heelal
hetgeen nu juist door zijn eigen algemene relativiteitstheorie voorspeld
werd (dit voerde hem tot het invoeren van de kosmologische constante: ``the
biggest blunder of my life''). Dirac miste de voorspelling van antimaterie
die een direct gevolg was van zijn eigen vergelijking. Pauli, alom geprezen
om zijn analytisch vermogen en gevreesd om zijn nietsontziend oordeel,
kraakte het idee van de (electron)spin, zodat de onderzoekers het eerst
niet durfden publiceren. Later liep hij demonstratief weg bij de voordracht
waar Yang zijn ontdekking van de niet-abelse ijktheorieën presenteerde:
nu de ruggegraat van de moderne deeltjesfysica. Grote geleerden deinzen
terug voor de meest ingrijpende consequenties van (hun eigen) nieuwe ontdekkingen.
Ook zij beroepen zich hardnekkig op hun ervaring, intuitie en gezond verstand.
Nobelprijswinnaar Sheldon Glashow steekt zijn jongere collegas, die nu
hun energie steken in de ontwikkeling van de nieuwe overkoepelende ``Supersnaartheorie'',
ook niet bepaald een hart onder de riem met de navrante woorden:''Contemplation
of superstrings may involve into an activity as remote from conventional
particle physics as particle physics is from chemistry, to be conducted
at schools of divinity by future equivalents of medieval theologians. For
the first time since the Dark Ages, we can see how noble search may end,
with faith replacing science again''. Want, zo zegt hij:''The bad news
is that years of intense effort by dozens of the best and brightest have
yielded not one verifiable prediction, nor should any soon be expected''.
Wetenschappers zijn niet anders dan anderen: bij tijd en wijlen eigenwijs,
ambitieus, jaloers, emotioneel in prachtige kronkels liggend en dus lastig.
Ook zij hebben hun helden en in discussies over hun favoriete onderwerpen
kunnen zij iets aan de dag leggen dat grenst aan fanatisme.
De natuur laat zich echter weinig gelegen liggen aan de persoonlijke voorkeur
of verbeeldingskracht van een individu. Geen plaats voor onfeilbare pausen.
Een ieders capitulatie wordt uiteindelijk afgedwongen door een onontkoombaar
experiment of de onverbiddelijke eis van logische consistentie. Daarin
ligt het medogenloze van goede wetenschap. Op zijn tijd is iedere wetenschapper
een crackpot en hij/zij zal het weten ook. De wetenschappelijke methode
is een tamelijk efficiënte machine als het gaat om het om zeep helpen
van wonderschone edoch foute ideeën. Wat grote fysici lijkt te onderscheiden
is niet dat zij geen fouten maken, maar eerder hun vermogen om zowel snel
hypotheses te genereren als ook deze weer snel op te geven. Daarmee komen
ze als vanzelf op minder voor de hand liggende mogelijkheden, die dan soms
tegen ieders verwachting in wel juist blijken te zijn. Het vereist een
kritisch mengsel van analytische geest en kreativiteit.
Illusionisme
Is het dan niet allemaal een pot nat? Wat is er nu mis met al die andere
zaken: Astrologie, Zwevende tafels (levitatie), alchemie, vibuthi, Tarot
kaarten, Lourdes, New age, Kylian fotografie, Wonder olie, Creationisme,
Handlezen en Psycho-kinese. Wat moeten we met de Maharishis, EST, TM, Sai
Baba, de Moonies, Jomanda en de Waco-gang. In eerste instantie is het antwoord
simpelweg: niets. Er is niets mis mee zolang het niet in verband gebracht
wordt met wetenschap. Het is alles behalve wetenschap.
In een wereld waarin de wetenschap de mens steeds meer lijkt weg te transformeren
uit het centrum van de schepping - de astronomie heeft ons immers verbannen
naar een uithoek van het heelal - ontstaat er een sterke behoefte aan een
nieuwe zekerheid en troost. Het gezicht van de moderne wereld wordt in
belangrijke mate bepaald door de technologie, waarachter een wetenschappelijk
wereldbeeld schuilgaat dat in hoge mate onpersoonlijk en abstract is. "
The more the universe seems comprehensible, the more it also seems pointless"
zegt Steven Weinberg. Natuurwetenschap is een levensvisie waarin eerlijkheid
en acceptatie van de werkelijkheid weliswaar centraal staan en waarin duidelijk
sprake is van een verregaande samenhang en ordening volgens universele
beginselen, maar waarin een primaire zingeving, een moraal, een opdracht
of een liefdesboodschap niet voorhanden zijn. Daarin zit het aspect dat
velen als een existentieel hiaat ervaren, en anderen als een gat in de
overlevingsmarkt. Op zoek naar een nieuwe zingeving komt de religieuze
factor weer in beeld. De behoefte aan mytische voorstellingen waarmee men
zich als individu kan identificeren. Een reïncarnatie van de behoefte
aan sektarische geborgenheid.
Inderdaad, men doet uitstekende zaken met bovenmenselijke aangelegenheden:
occultisme, mystiek, paranormaal speurwerk, reïncarnatie, rebirthing
en bloesemtherapie. Dit alles aangevuld met "no nonsense items"
als de calvinistische inentings strategie, roomse geboortebeperking en
koffie na de dood. Het beste verkoop argument is als vanouds zwartkijkerij
en cultuur pessimisme. Een zwaarmoedige handel in slechte voortekenen is
het gevolg. De leer, de schuldvraag, het oordeel en tot slot de heksenjacht.
De actualiteit van de middeleeuwen wordt niet alleen op onze slagvelden
bevestigd, maar ook in onze wekelijkse bijvoegsels.
Bijna-wetenschap
Het wordt aanzienlijk riskanter als men probeert spiritualiteit en wetenschap
aan elkaar te breien. Zo omarmde de Maharadja Maharishi Yogi tien jaar
geleden - in pagina grote advertenties - de N=8 supergravitatietheorie
als realisatie van het door hem langverbeide Unified Field. Men trof volgelingen
aan die stoeiden met vergelijkingen en symbolen. Het chanten van wiskundige
vergelijkingen getuigt op zijn zachtst gezegd van slechte smaak. The Physics
of Tao. Voor mij slechts te vergelijken met het persen van een pantalon
door een stoomwals. Ook de weinig geslaagde liaison van paranormale verschijnselen
en Heisenbergs onzekerheidsrelaties duikt steeds weer op. Of de combinatie
zwartgat en Bermuda Triangle. En wat te denken van de relatie tussen Morphogenetic
fields en de leergierigheid van pimpelmezen. Op zo'n moment kan ik mij
vinden in het voorstel van Gould aan Shelldrake (VPRO) om te wachten met
het onderzoek naar het bewustzijn van ons zonnenstelsel tot de zon begint
te praten. Serieus onderzoek naar vermeend paranormale verschijnselen leveren
keer op keer niets op, of het nu gaat om Uri Geller of wijlen Croiset.
Men leze het tijdschrift The Sceptical Inquirerer (of het nederlandse Skepter)
over de vele subtiele vormen van oplichterij. Toch dreigt Pseudowetenschap
de grootste sekte van allemaal te worden! Een sekte die gedoemd is om de
eenvoudige reden dat de som van twee halve waarheden geen hele waarheid
is. Als het zo door gaat moeten we op onze scholen niet alleen maatschappijleer
maar ook "werkelijkheidskunde" gaan onderwijzen. Een briefschrijver
in Volkskrant merkt op: "De geleerden die met een stalen gezicht beweren
dat er elektronen en zwarte gaten bestaan die nog nooit iemand heeft gezien,
zijn dezelfden die tal van verschijnselen die door veel mensen worden waargenomen,
onmiddelijk onbestaanbaar noemen omdat het niet in hun wereldbeeld past".
In dezelfde krant lezen we over de man die blij is dat hij nooit natuurkunde
studeerde, omdat dat hem zijn onbevangen aanpak bij het onderuit halen
van Einstein's relativiteitstheorie, ontnomen zou hebben. Voor vele praktiserende
wetenschappers is dit niets nieuws, hun weg heeft die van menig amateur
genie gekruist. In het faculteitsblad Stroom (Natuur en sterrekunde, UvA),
merkt Georges Charpak - de meest recente Nobelprijswinnaar in de natuurkunde
- geamuseerd op: " I now even have a secretary at CERN (het Europees
labaratorium in Geneve). That is not my style at all, but there is no escape,
as I have received more than 2000 letters. Some are from ladies I knew
when I was 18. That is very nice. But others are from all kind of crackpots
who tell me that they are being guided by extraterrestials."
De ivoren toren van de wetenschap wordt belegerd en de druk van "het
nieuwe denken" om de poorten open te gooien neemt toe. Ik houd het
voorlopig nog op Menno ter Braak, die in zijn recensie van "De Klop
op de Deur" van Ina Boudier Bakker volstaan schijnt te hebben met
de woorden "Niet open Doen".
Een andere werkelijkheid ?
Is er een keuze? Zijn er alternatieve natuurwetten? Is wetenschap maar
een van de vele manieren om de werkelijkheid te begrijpen? In een recente
aflevering van het blad Stroom verzucht Julius Wess, de uitvinder van Supersymmetrie:
"So I explained that physics has discovered laws, that there are certain
facts. She was listening but at the end she said: "All this may be
true, but I have to belief either in physics or in astrology and it is
much nicer to believe in astrology"." Wess merkt dan zorgelijk
op dat: "We have the responsibility to tell people that the nice and
easy way is not the right way to understand phenomena. You have to stand
the pain of learning about facts, because they are much more real and profound."
Het verbijsterende van de wetenschap is gelegen in de eenvoud en universaliteit
van de wetten die zij uit de verschijnselen destilleert. Die laten geen
ruimte voor uitzonderingen, die zijn absoluut in de zin dat elke schending
- hoe klein ook - een revolutie ontketend. De flexibiliteit en het keuze
aspect van wetenschap zit hem veel meer in de diversiteit van de oplossingen.
De vergelijkingen zijn eenvoudig, elegant en algemeen, en vormen een unieke
uitdrukking van een zeer beperkt aantal beginselen. De ruimte van oplossingen
daarentegen is gigantisch gedifferentieerd en moeilijk te doorgronden.
DNA is opgebouwd volgens dezelfde quantummechanische principes als een
watermolecuul. Maar vraag niet hoeveel varianten van DNA-achtige structuren
volgens diezelfde principes mogelijk zijn. Simpele vergelijkingen kunnen
inderdaad zeer ingewikkelde verschijnselen beschrijven zoals chaos, turbulentie,
toeval, fase overgangen, katastrofen en contingency. Dat is de reden dat
het kennen van de fundamentele vergelijkingen - hoe belangwekkend ook -
slechts een eerste stap is op weg naar een volledig begrip van de ons omringende
wereld.
Ontaarde naastenliefde
Naar mijn mening schuilt het gevaar van alternatieve zienswijzen niet zozeer
in misplaatste wetenschappelijke of meta-wetenschappelijke pretenties -
die sterven een zachte dood - maar eerder in het sektarisme en de daarbij
behorende onderwerping van de menselijke geest. Ik heb geen gefundeerd
oordeel over de mogelijkheden van veel van de genoemde spirituele activiteiten
in het kader van een individueel groei- of therapeutisch proces. Ik kan
me voorstellen dat het kan helpen om mensen dichter bij zichzelf te brengen.
Dat het nieuwe (of misschien juist het oude) mogelijkheden biedt om de
eigen persoon en de plaats die deze inneemt in de wereld, te leren accepteren.
Je stapt erin en later weer uit, zoals in een Luna park op de kermis waar
een kind soms ook angsten onder ogen ziet en deze dan overwint. Een ervaring
rijker en een illusie armer. Alleen dat uitstappen is soms wel eens moeilijk,
vooral wanneer bepaalde minder geslaagde groeperingen er alles aan gelegen
is om hun leden te binden en te isoleren. Wanneer het proces niet langer
gericht is op de bevrijding maar op de onderwerping van het individu, op
zieltjeswinnennerij. Op zo'n moment is het woord slachtoffer meer op zijn
plaats. Slachtoffer van een ontaarde vorm van naastenliefde. Dan krijgen
we spijt van het feit dat we het vertrouwen in onze kritische geest te
vroeg hebben opgegeven. Freud zei het als volgt: "No, our science
is no illusion. But an illusion it would be to suppose that what science
cannot give us we can get elsewhere"