Back to homepage

Volkskrant, 17/9/1994


Een ervaring rijker, een illusie armer


Sander Bais
Instituut voor Theoretische Fysica
Universiteit van Amsterdam


    Lessen in werkelijkheid


    Erich Fromm begint zijn boek "Beyond the chains of illusion" met het volgende citaat van Freud: "Men cannot remain children forever; they must in the end go out into "hostile life". We may call this "education to reality"."
    Wij moeten ons uiteindelijk verstaan met de werkelijkheid en de wetmatigheden die daarin geldig zijn. Wij moeten de werkelijkheid accepteren zoals zij is. En als we niet weten wat zij is, moeten we daar proberen achter te komen. De natuurkunde - om me even te beperken tot een deelgebied, waar ik enig inzicht in heb - maakt zich in het bijzonder druk over de fundamentele wetmatigheden waaraan de meest elementaire processen onderhevig zijn. Ze is verwikkeld in een systematische striptease van moeder natuur en loopt daarbij tegen aspecten van de werkelijkheid aan die soms ronduit onvoorstelbaar zijn.
    Onvoorstelbaar was bijvoorbeeld in Newtons tijd de uitspraak dat voorwerpen in een eenparige beweging volharden als er geen krachten op werken. Onvoorstelbaar was de speciale relativiteitstheorie die decreteerde dat alle waarnemers die met eenparige snelheid ten opzicht van elkaar bewegen en die naar een lichtbron kijken, het licht zich met de zelfde snelheid zien voortplanten. Onvoorstelbaar was de quantumtheorie die zegt dat op microscopische schaal het niet langer mogelijk is om plaats en snelheid van een deeltje op het zelfde moment exact te kennen. Onvoorstelbaar was het dat het heelal niet statisch was maar uitdijend, dat de ruimtetijd - de arena waarin de evolutie zijn beslag krijgt - een dynamisch geheel is, zoals in de algemene relativiteits theorie wordt beschreven. Onvoorstelbaar was het te ontdekken dat er behalve de zwaartekracht en de electromagnetische kracht, waarmee we vanaf de griekse tijd vertrouwd waren, ook nog andere krachten in de natuur werkzaam zijn. En dat deze krachten die zich op subtiele- maar ondubbelzinnige wijze manifesteren, quantitatief beschreven kunnen worden.
    Stuk voor stuk revolutionaire omwentelingen die moeilijk te accepteren waren, omdat zij tegen de intuitie en het gezond verstand leken in te gaan. Het valt immers niet mee om feiten die onze alledaagse ervaring te boven gaan, te accepteren.
    Einstein verzette zich niet alleen tegen de quantummechanica, maar had (aanvankelijk) ook moeite met de notie van een dynamisch (uitdijend) heelal hetgeen nu juist door zijn eigen algemene relativiteitstheorie voorspeld werd (dit voerde hem tot het invoeren van de kosmologische constante: ``the biggest blunder of my life''). Dirac miste de voorspelling van antimaterie die een direct gevolg was van zijn eigen vergelijking. Pauli, alom geprezen om zijn analytisch vermogen en gevreesd om zijn nietsontziend oordeel, kraakte het idee van de (electron)spin, zodat de onderzoekers het eerst niet durfden publiceren. Later liep hij demonstratief weg bij de voordracht waar Yang zijn ontdekking van de niet-abelse ijktheorieën presenteerde: nu de ruggegraat van de moderne deeltjesfysica. Grote geleerden deinzen terug voor de meest ingrijpende consequenties van (hun eigen) nieuwe ontdekkingen. Ook zij beroepen zich hardnekkig op hun ervaring, intuitie en gezond verstand. Nobelprijswinnaar Sheldon Glashow steekt zijn jongere collegas, die nu hun energie steken in de ontwikkeling van de nieuwe overkoepelende ``Supersnaartheorie'', ook niet bepaald een hart onder de riem met de navrante woorden:''Contemplation of superstrings may involve into an activity as remote from conventional particle physics as particle physics is from chemistry, to be conducted at schools of divinity by future equivalents of medieval theologians. For the first time since the Dark Ages, we can see how noble search may end, with faith replacing science again''. Want, zo zegt hij:''The bad news is that years of intense effort by dozens of the best and brightest have yielded not one verifiable prediction, nor should any soon be expected''.
    Wetenschappers zijn niet anders dan anderen: bij tijd en wijlen eigenwijs, ambitieus, jaloers, emotioneel in prachtige kronkels liggend en dus lastig. Ook zij hebben hun helden en in discussies over hun favoriete onderwerpen kunnen zij iets aan de dag leggen dat grenst aan fanatisme.
    De natuur laat zich echter weinig gelegen liggen aan de persoonlijke voorkeur of verbeeldingskracht van een individu. Geen plaats voor onfeilbare pausen. Een ieders capitulatie wordt uiteindelijk afgedwongen door een onontkoombaar experiment of de onverbiddelijke eis van logische consistentie. Daarin ligt het medogenloze van goede wetenschap. Op zijn tijd is iedere wetenschapper een crackpot en hij/zij zal het weten ook. De wetenschappelijke methode is een tamelijk efficiënte machine als het gaat om het om zeep helpen van wonderschone edoch foute ideeën. Wat grote fysici lijkt te onderscheiden is niet dat zij geen fouten maken, maar eerder hun vermogen om zowel snel hypotheses te genereren als ook deze weer snel op te geven. Daarmee komen ze als vanzelf op minder voor de hand liggende mogelijkheden, die dan soms tegen ieders verwachting in wel juist blijken te zijn. Het vereist een kritisch mengsel van analytische geest en kreativiteit.


    Illusionisme


    Is het dan niet allemaal een pot nat? Wat is er nu mis met al die andere zaken: Astrologie, Zwevende tafels (levitatie), alchemie, vibuthi, Tarot kaarten, Lourdes, New age, Kylian fotografie, Wonder olie, Creationisme, Handlezen en Psycho-kinese. Wat moeten we met de Maharishis, EST, TM, Sai Baba, de Moonies, Jomanda en de Waco-gang. In eerste instantie is het antwoord simpelweg: niets. Er is niets mis mee zolang het niet in verband gebracht wordt met wetenschap. Het is alles behalve wetenschap.
    In een wereld waarin de wetenschap de mens steeds meer lijkt weg te transformeren uit het centrum van de schepping - de astronomie heeft ons immers verbannen naar een uithoek van het heelal - ontstaat er een sterke behoefte aan een nieuwe zekerheid en troost. Het gezicht van de moderne wereld wordt in belangrijke mate bepaald door de technologie, waarachter een wetenschappelijk wereldbeeld schuilgaat dat in hoge mate onpersoonlijk en abstract is. " The more the universe seems comprehensible, the more it also seems pointless" zegt Steven Weinberg. Natuurwetenschap is een levensvisie waarin eerlijkheid en acceptatie van de werkelijkheid weliswaar centraal staan en waarin duidelijk sprake is van een verregaande samenhang en ordening volgens universele beginselen, maar waarin een primaire zingeving, een moraal, een opdracht of een liefdesboodschap niet voorhanden zijn. Daarin zit het aspect dat velen als een existentieel hiaat ervaren, en anderen als een gat in de overlevingsmarkt. Op zoek naar een nieuwe zingeving komt de religieuze factor weer in beeld. De behoefte aan mytische voorstellingen waarmee men zich als individu kan identificeren. Een reïncarnatie van de behoefte aan sektarische geborgenheid.
    Inderdaad, men doet uitstekende zaken met bovenmenselijke aangelegenheden: occultisme, mystiek, paranormaal speurwerk, reïncarnatie, rebirthing en bloesemtherapie. Dit alles aangevuld met "no nonsense items" als de calvinistische inentings strategie, roomse geboortebeperking en koffie na de dood. Het beste verkoop argument is als vanouds zwartkijkerij en cultuur pessimisme. Een zwaarmoedige handel in slechte voortekenen is het gevolg. De leer, de schuldvraag, het oordeel en tot slot de heksenjacht. De actualiteit van de middeleeuwen wordt niet alleen op onze slagvelden bevestigd, maar ook in onze wekelijkse bijvoegsels.


    Bijna-wetenschap


    Het wordt aanzienlijk riskanter als men probeert spiritualiteit en wetenschap aan elkaar te breien. Zo omarmde de Maharadja Maharishi Yogi tien jaar geleden - in pagina grote advertenties - de N=8 supergravitatietheorie als realisatie van het door hem langverbeide Unified Field. Men trof volgelingen aan die stoeiden met vergelijkingen en symbolen. Het chanten van wiskundige vergelijkingen getuigt op zijn zachtst gezegd van slechte smaak. The Physics of Tao. Voor mij slechts te vergelijken met het persen van een pantalon door een stoomwals. Ook de weinig geslaagde liaison van paranormale verschijnselen en Heisenbergs onzekerheidsrelaties duikt steeds weer op. Of de combinatie zwartgat en Bermuda Triangle. En wat te denken van de relatie tussen Morphogenetic fields en de leergierigheid van pimpelmezen. Op zo'n moment kan ik mij vinden in het voorstel van Gould aan Shelldrake (VPRO) om te wachten met het onderzoek naar het bewustzijn van ons zonnenstelsel tot de zon begint te praten. Serieus onderzoek naar vermeend paranormale verschijnselen leveren keer op keer niets op, of het nu gaat om Uri Geller of wijlen Croiset. Men leze het tijdschrift The Sceptical Inquirerer (of het nederlandse Skepter) over de vele subtiele vormen van oplichterij. Toch dreigt Pseudowetenschap de grootste sekte van allemaal te worden! Een sekte die gedoemd is om de eenvoudige reden dat de som van twee halve waarheden geen hele waarheid is. Als het zo door gaat moeten we op onze scholen niet alleen maatschappijleer maar ook "werkelijkheidskunde" gaan onderwijzen. Een briefschrijver in Volkskrant merkt op: "De geleerden die met een stalen gezicht beweren dat er elektronen en zwarte gaten bestaan die nog nooit iemand heeft gezien, zijn dezelfden die tal van verschijnselen die door veel mensen worden waargenomen, onmiddelijk onbestaanbaar noemen omdat het niet in hun wereldbeeld past". In dezelfde krant lezen we over de man die blij is dat hij nooit natuurkunde studeerde, omdat dat hem zijn onbevangen aanpak bij het onderuit halen van Einstein's relativiteitstheorie, ontnomen zou hebben. Voor vele praktiserende wetenschappers is dit niets nieuws, hun weg heeft die van menig amateur genie gekruist. In het faculteitsblad Stroom (Natuur en sterrekunde, UvA), merkt Georges Charpak - de meest recente Nobelprijswinnaar in de natuurkunde - geamuseerd op: " I now even have a secretary at CERN (het Europees labaratorium in Geneve). That is not my style at all, but there is no escape, as I have received more than 2000 letters. Some are from ladies I knew when I was 18. That is very nice. But others are from all kind of crackpots who tell me that they are being guided by extraterrestials."
    De ivoren toren van de wetenschap wordt belegerd en de druk van "het nieuwe denken" om de poorten open te gooien neemt toe. Ik houd het voorlopig nog op Menno ter Braak, die in zijn recensie van "De Klop op de Deur" van Ina Boudier Bakker volstaan schijnt te hebben met de woorden "Niet open Doen".


    Een andere werkelijkheid ?


    Is er een keuze? Zijn er alternatieve natuurwetten? Is wetenschap maar een van de vele manieren om de werkelijkheid te begrijpen? In een recente aflevering van het blad Stroom verzucht Julius Wess, de uitvinder van Supersymmetrie: "So I explained that physics has discovered laws, that there are certain facts. She was listening but at the end she said: "All this may be true, but I have to belief either in physics or in astrology and it is much nicer to believe in astrology"." Wess merkt dan zorgelijk op dat: "We have the responsibility to tell people that the nice and easy way is not the right way to understand phenomena. You have to stand the pain of learning about facts, because they are much more real and profound." Het verbijsterende van de wetenschap is gelegen in de eenvoud en universaliteit van de wetten die zij uit de verschijnselen destilleert. Die laten geen ruimte voor uitzonderingen, die zijn absoluut in de zin dat elke schending - hoe klein ook - een revolutie ontketend. De flexibiliteit en het keuze aspect van wetenschap zit hem veel meer in de diversiteit van de oplossingen. De vergelijkingen zijn eenvoudig, elegant en algemeen, en vormen een unieke uitdrukking van een zeer beperkt aantal beginselen. De ruimte van oplossingen daarentegen is gigantisch gedifferentieerd en moeilijk te doorgronden. DNA is opgebouwd volgens dezelfde quantummechanische principes als een watermolecuul. Maar vraag niet hoeveel varianten van DNA-achtige structuren volgens diezelfde principes mogelijk zijn. Simpele vergelijkingen kunnen inderdaad zeer ingewikkelde verschijnselen beschrijven zoals chaos, turbulentie, toeval, fase overgangen, katastrofen en contingency. Dat is de reden dat het kennen van de fundamentele vergelijkingen - hoe belangwekkend ook - slechts een eerste stap is op weg naar een volledig begrip van de ons omringende wereld.


    Ontaarde naastenliefde


    Naar mijn mening schuilt het gevaar van alternatieve zienswijzen niet zozeer in misplaatste wetenschappelijke of meta-wetenschappelijke pretenties - die sterven een zachte dood - maar eerder in het sektarisme en de daarbij behorende onderwerping van de menselijke geest. Ik heb geen gefundeerd oordeel over de mogelijkheden van veel van de genoemde spirituele activiteiten in het kader van een individueel groei- of therapeutisch proces. Ik kan me voorstellen dat het kan helpen om mensen dichter bij zichzelf te brengen. Dat het nieuwe (of misschien juist het oude) mogelijkheden biedt om de eigen persoon en de plaats die deze inneemt in de wereld, te leren accepteren. Je stapt erin en later weer uit, zoals in een Luna park op de kermis waar een kind soms ook angsten onder ogen ziet en deze dan overwint. Een ervaring rijker en een illusie armer. Alleen dat uitstappen is soms wel eens moeilijk, vooral wanneer bepaalde minder geslaagde groeperingen er alles aan gelegen is om hun leden te binden en te isoleren. Wanneer het proces niet langer gericht is op de bevrijding maar op de onderwerping van het individu, op zieltjeswinnennerij. Op zo'n moment is het woord slachtoffer meer op zijn plaats. Slachtoffer van een ontaarde vorm van naastenliefde. Dan krijgen we spijt van het feit dat we het vertrouwen in onze kritische geest te vroeg hebben opgegeven. Freud zei het als volgt: "No, our science is no illusion. But an illusion it would be to suppose that what science cannot give us we can get elsewhere"



F.A. Bais