Metaforismen

Sander Bais

 

In de wereld wemelt het van kernachtige uitspraken. Helmuth is de motor van de vooruitgang, met zijn nieuwe impulsen brengt hij ondanks geboden weerstand de inerte meute weer in fase met de internationale golfbeweging. Er zijn conservatieve krachten die de door hem beoogde versnelling in deze ontwikkeling tegengaan. Hoewel zijn redeneringen lineair, circulair of zelfs elliptisch genoemd kunnen worden, missen zijn ideeën nooit impact en verdampen niet licht, zij brengen veelal een kettingreactie teweeg. We moeten ons hoeden voor een ongewenste polarisatie, anders slaat de balans door en ontstaat er een middelpuntvliedende kracht die een bedreiging vormt voor de sociale cohesie. Dit pleit voor een reflectieve instelling; we moeten de spanningsboog vasthouden, maar een toename van gevoelsentropie tegengaan. De breed-spectrum benadering moet na een grondige herijking een irreversibele transformatie ondergaan. We moeten met z'n alle door een faseovergang heen, en zijn toe aan een functie herwaardering, waarbij singulier gedrag niet langer geduld wordt. Orthogonale standpunten tasten de atmosfeer alleen maar verder aan en die zit toch al op het absolute nulpunt. Ons budget is een zwart gat en wordt daarom bevroren. In zijn functie van zwaargewicht zit hij in een gecompliceerd krachtveld, ook al ontwaart hij een vector van goede bedoelingen, mensen zijn nou eenmaal soms behept met negatieve energie, kracht en uitstraling en bij weinig stress raken zij soms al oververhit of onderkoeld. Ook al zong Marco Borsato de sterren van de hemel in de kwantum hallen, er hing een geladen sfeer die de wrijving tussen de supermacht en zijn satellieten voelbaar maakte. 

Onze taal is doordrengt met op wetenschap geënte kretologie. Geheiligde begrippen duiken op in de meest wonderlijke context. Woorden zijn gelukkig van niemand, en misschien zijn onze geslaagde metaforen het indirect bewijs voor de maatschappelijke relevantie en impact van ons denken. 

Wij denken nu precies te weten wat we met het woord `kracht' bedoelen en het vrijpostige gebruik van die term door onze medemens klinkt ons als een vloek in de oren. Dat vrije gebruik sluit echter vaak naadloos aan bij bloemrijke definities uit een ver verleden zoals bijvoorbeeld die van de meester-ingenieur en kunstenaar Leonardo da Vinci, die we toch graag als voorloper van moderne wetenschappelijke opvattingen zien. Hij propageerde immers experimentele verificatie, nauwkeurige observatie en logisch analyse en verafschuwde `filosofie' die op woorden alleen gebaseerd was. Toch laat zijn definitie van het begrip kracht die hij rond 1510 in zijn verhandeling over `Het Heelal' geeft, de nodige ruimte voor de gebruiker: 

Ik definieer kracht als het immateriële, onzichtbare vermogen dat middels een onvoorziene druk van buitenaf veroorzaakt wordt door de beweging welke opgeslagen ligt en gediffundeert is in voorwerpen die van hun natuurlijke gebruik worden weerhouden en afgewend zijn. Indien langzaam, dan vergroot het zijn sterkte, en snelheid verzwakt hem. Hij wordt geboren in geweld en sterft in vrijheid; en hoe groter hij is hoe sneller hij op raakt. Hij verdrijft in woede wat zich tegen zijn destructie verzet. Hij wil de oorzaak van tegenstand overwinnen en vernietigt zichzelf in de overwinning. Zonder kracht beweegt er niets. Het lichaam waarin de kracht geboren wordt neemt niet toe in gewicht of omvang. Geen van de bewegingen die hij maakt duren voort. Kracht is overal hetzelfde, het geheel zit in elk deel ervan. Kracht is spirituele energie, een onzichtbaar vermogen dat door geweld van buitenaf wordt overgebracht op alle lichamen die zich niet in natuurlijk evenwicht bevinden. 

Hier kan de handoplegger of gebedsgenezer nog alle kanten mee op. 

Zorgwekkender is de epistemologische transplantatie van paradigma's, waarbij complete theoretische bouwwerken overgeheveld worden van de ene discipline naar de andere. De toepassing van op zichzelf correcte wiskundige formules op esoterische verschijnselen maakt van esoterie natuurlijk nog geen exacte wetenschap. Maar goed, de wet van actie en reactie doet het overal goed. Als de wetenschap de beweging van twee massieve puntdeeltjes exact kan beschrijven, is er gegarandeerd wel een optimist die die wetmatigheid dan ook maar meteen toepast op de beweging van twee mensen t.g.v. van de aantrekkende of afstotend krachten die zij op elkaar uitoefenen. De theorie voorspelt zowaar de gebonden toestanden van het huwelijk, de parabolische LAT relatie en andere zogenaamde hyperbolische relatievormen. Evenmin verheft het correct gebruik van statistische methoden in menig sociologisch experiment de resultaten boven alle verdenking. Met het gebruik van onzekerheidsrelaties op het bewustzijn, of de vondst van vreemde attractoren in de psyche als wetenschappelijk argument voor het bestaan van een `vrije wil' kan ik ook geen kant op. Niets in een mensenleven is absoluut, alles hangt van een referentiekader af en daar ligt reeds een `toepassing' van de relativiteitstheorie in de opvoedkunde en politiek ligt op de loer (die haaks staat op de inhoud). Waarom nog eisen dat metingen reproduceerbaar zijn, als de scheiding tussen object en subject - zoals bewezen in de quantummechanica - een illusie is. Waarom nog zoveel belang aan logisch redeneren toegekend, als de strikte logica niet langer houdbaar is zoals in de intuitieve wiskunde van Brouwer toch al lang is aangetoond. En zei Gödel niet, dat de wiskunde over de juistheid van zijn eigen beweringen al geen uitspraak kan doen, laat staan over andere zaken;is wetenschap niets dan koren op de molen van de spiritualiteit? Dames en heren, de tijd voor een postrationele wetenschap is aangebroken. Met kromme tenen sla ik deze semantische wildgroei gade; een holistische fata morgana als nieuwe graal. 

Tenslotte nog een misverstand dat veel weg heeft van wetenschapsvervalsing, genaamd ego-science. De kiem hiervoor ligt niet in de laatste plaats bij de tot de verbeelding sprekende boekwerken van spraakmakende wetenschappers. Een wirwar van elkaar tegensprekende bekentenissen van onze mega-makkers. Gelouterde onderzoekers die hun medemens d.m.v. bestsellers deelgenoot maken van hun vrijblijvende omzwervingen in de geest. De speculatieve bespiegelingen maken op het publiek zeer veel indruk, temeer omdat die nobele wetenschappers nu eindelijk eens wél begrijpelijk zijn en bovendien spreken over dingen waar men wat mee kan. Eindelijk eens betrouwbare sprookjes. Een universum van heilzame associaties en creatieve gedachten kronkels wordt open getrokken. Provocerende, verstands-verbijsterende verhalen over veel-wereld-interpretaties, reizen door de tijd met `en passant' godsbewijzen gebaseerd op vloeistofmechanica dan wel op de `arrow of time', en vrije wil als bijproduct van de onzekerheidsrelaties. Mind boggling. En hoe zit dat nou met onze toekomst? Dat punt omega, zeg maar, zal de zwarte wolk van Fred Hoyle ons einde inluiden, of is het wachten tot de zon het loodje legt, of wordt het slurp-slurp door dat zwarte gat in het centrum van onze melkweg; worden we getrakteerd op een Big Crunch, of vallen we uiteindelijk uiteen in een wezenloze wolk van leptonen en fotonen. 

Ook de koningin laat soms haar hond uit. Als God al geen dobbelaar is, een zeker gevoel voor humor valt hem niet te ontzeggen. Ex cathedra is gelukkig alles mogelijk. Hoge vormen van entertainment zijn alleszins toe te juichen, als het aureool van `dit is wetenschap' er maar bijtijds vanaf gesloopt wordt. Een leven in de wetenschap is een goed uitgangspunt voor boeiende beschouwingen, deze elimineren bovendien het autistische stempel dat de buitenwereld soms op de bevlogen maar onbegrijpelijke onderzoeker drukt. Er is echter een groot verschil tussen wetenschap en datgene wat een wetenschapper beweert. Hoe fuzzy lijkt de grens tussen science en fiction, vooral als we naar de volumineuze follow up van deze para-wetenschapelijke literatuur kijken. 

Fred Hoyle kennen we als de bedenker van het `staedy state universe', een interessant heelal model dat met de meting van de achtergrondstraling echter naar de achtergrond verdwenen is, maar zijn Black Cloud is een heel ander verhaal. Freeman Dyson kennen we vanwege zijn briljante werk aan de quantumelectrodynamica, maar zijn theorie over onze kolonisatie van het melkwegstelsel is een heel ander verhaal. Roger Penrose dankt zijn wetenschappelijke faam aan zijn studies van de asymptotiek van oplossingen van de Einstein vergelijkingen, de zogenaamde Penrose diagrammen, de ontdekking van niet-periodieke betegelingen, en de zogenaamde twistor theorie, maar zijn visie op het verband tussen quantum onzekerheid en bewustzijn is een heel ander verhaal. Hawking kennen we van zijn prachtige werk aan zwarte gaten, i.h.b. de Hawking straling, maar zijn speculaties over het `niet ontstaan' van het heelal in een puur euclidisch context is een heel ander verhaal. Prigogine heeft na zijn werk aan de niet-evenwichtsthermodynamica, niet geschuwd het geheel van de wetenschap nog eens flink door elkaar te schudden en is bij het publiek dan ook vooral bekend om zijn speculatieve, wetenschappelijk zwak onderbouwde proza. Fritjof Capra begon als één van Geoffrey Chew's `bootstrap' adepten (nuclear democracy!), maar zijn huidige status als uitverkoren profeet van het anti intellectuele `nieuwe denken' is een ander verhaal. Het uur van de nieuwe homo universalis lijkt aangebroken, Jules Verne herrijst. 

De heer T. Sharper Knowlson vertelt in zijn `Popular Superstitions' over een noodlottige samenloop van wetenschap en wilde speculatie in het jaar onzes heren 1712. De gelauwerde wiskundige Whiston deed de voorspelling dat er een komeet aan de hemel zou verschijnen op woensdag, 14 oktober, om vijf over vijf in de ochtend; en dat de wereld door vuur zou worden vernietigd op de daarop volgende vrijdag. Inderdaad zijn wetenschappelijke reputatie werd andermaal bevestigd want de komeet verscheen precies zoals aangekondigd en dat leidde vanzelfsprekend tot een onbeteugelde volksangst dat ook het andere deel van de voorspelling even feilloos in vervulling zou gaan. 

A number of persons got into boats and barges in the Thames. South Sea and India Stock fell. The captain of a Dutch ship threw all his powder into the river, that the ship might not endangered. At noon, after the comet appeared, it is said that more then one hundred clergymen were ferried over to Lambeth Palace, to request that proper prayers might be prepared, there being none in the church service appropriate to such an emergency. People believed that the day of Day of Judgment was at hand, and acted, some on this belief, but more as if some temporary evil was to be expected. many wrongs were righted, many breaches of morality repaired. There was a great run on the Bank; Sir Gilbert Heathcote, at that time director, issued orders to all the fire-offices in London, requesting them to keep a good look out and have a particular eye on the Bank of England. On the whole the poor Londoners of that generation appear to have behaved rather foolishly in the moment of imagined doom. 

Een invloedrijke auteur van Scientific American, John Horgan, die vijftien jaar lang alle kanjers heeft geïnterviewd, kan na alles te hebben verwerkt nog maar ëën conclusie trekken, ontgoocheld stelt hij vast dat het einde van de wetenschap daar is. Zijn boek `The End of Science' is een boeiende bloemlezing van talloze elkaar overschreeuwende one-liners opgetekend uit de monden van even zovele geleerden, gerangschikt volgens het commerciële principe van de maximale controverse. In een laatste hoofdstuk ontmaskerd hij zichzelf als een literair criticus die vreemd gegaan is. Hij weet het zeker: de wetenschap is dood. De één z'n dood is de ander z'n brood, denk ik en dus zeg ik: Leve de wetenschap.

Fri Nov 20 14:16:10 MET 1998